Kiệt tác quân sự này là minh chứng cho tinh thần kiên cường và sáng tạo của quân và dân địa phương.
Kiệt tác quân sự được mệnh danh là “pháo đát cát” của miền Trung
Địa đạo Kỳ Anh (xã Tam Thăng, TP Tam Kỳ, tỉnh Quảng Nam) là một công trình quân sự bí mật dưới lòng đất, được ví như “pháo đài cát” kiên cố của miền Trung. Trong kháng chiến chống Mỹ, địa đạo Kỳ Anh trở thành nơi ẩn náu, chiến đấu và hậu cần quan trọng của quân và dân Quảng Nam, ghi dấu nhiều chiến công oanh liệt.
Với tổng chiều dài khoảng 32 km, đây là một trong ba hệ thống địa đạo lớn nhất Việt Nam (sau địa đạo Củ Chi và địa đạo Vịnh Mốc). Bài viết này sẽ khám phá những điểm đặc biệt của địa đạo Kỳ Anh – từ quy mô, vai trò lịch sử, cấu trúc thiết kế đến trải nghiệm tham quan ngày nay.
Quy mô và cấu trúc độc đáo của địa đạo Kỳ Anh
Theo Vnexpress, địa đạo Kỳ Anh bắt đầu được người dân địa phương đào từ tháng 5/1965, trong bối cảnh chiến tranh ác liệt leo thang tại Quảng Nam, và cơ bản hoàn thành vào năm 1967. Hệ thống đường hầm nằm sâu khoảng 1,6 m dưới mặt đất, chiều rộng chỉ 0,5–0,8 m và chiều cao 0,8–1 m – người lớn muốn di chuyển bên trong phải khom lưng hoặc bò sát đất.
Theo báo Pháp luật Việt Nam, mạng lưới địa đạo có thiết kế hình ô bàn cờ với nhiều ngõ ngách quanh co uốn khúc, tổng cộng đan xen khắp địa bàn hai thôn Thạch Tân và Vĩnh Bình. Nhiều nhánh hầm bí mật được đào xuyên qua nền nhà dân, giếng nước, gian bếp… nhằm tạo lối ẩn nấp và thoát hiểm ngay tại các khu dân cư quen thuộc. Các cửa địa đạo cũng được nguỵ trang rất khéo léo dưới các ụ rơm, chuồng bò, bụi tre hoặc mương vườn – những nơi ít ngờ tới. Nhờ lợi thế thông thạo địa hình, quân dân Kỳ Anh có thể bí mật ra vào địa đạo ngay giữa lòng làng mà địch khó lòng phát hiện.
Vì được đào trên vùng cát trắng ven biển, địa đạo Kỳ Anh đòi hỏi kỹ thuật thi công đặc biệt so với những địa đạo vùng đất cứng. Để tránh sụt lở, đường hầm phải xuyên qua tầng đất sét và đất kết von (đất đá ong) nằm dưới lớp cát rời. Toàn bộ quá trình đào hầm được thực hiện thủ công vào ban đêm, dưới sự tham gia của bộ đội địa phương, du kích, phụ nữ, nông dân và thanh thiếu niên trong xã. Họ chỉ sử dụng cuốc, xẻng, xà beng cùng những chiếc mủng, thúng để vận chuyển đất đào ra chỗ khác. Dù thô sơ và vất vả, nhân dân Kỳ Anh đã bí mật mở rộng từng đoạn hầm, nối liền thành “trận đồ ngầm” kiên cố giữa lòng đất quê hương.
Bên trong địa đạo Kỳ Anh có nhiều khu chức năng phục vụ cho cuộc kháng chiến lâu dài. Tại khu vực trung tâm dưới đình làng Thạch Tân, nhân dân xây dựng một hầm chỉ huy kiên cố (có đổ bê tông) làm nơi làm việc của lãnh đạo xã và liên lạc với toàn bộ hệ thống địa đạo. Dọc theo các tuyến hầm chính có bố trí hầm cứu thương đủ rộng để sơ cứu và chăm sóc nhiều thương binh.
Ngoài ra còn có các hầm tác chiến, hầm chứa lương thực, vũ khí và trạm thông tin bí mật được nối thông với nhau để đảm bảo lực lượng kháng chiến có thể sinh hoạt, chiến đấu ngay dưới lòng đất. Mỗi khi địch càn quét, du kích Kỳ Anh có thể lẩn vào các hầm bí mật này; nếu chẳng may bị phát hiện một đoạn hầm, họ sẽ nhanh chóng dùng nắp đá ong bịt kín đoạn đó để bảo toàn phần còn lại. Nhờ cấu trúc nhiều lớp cửa và đoạn hầm “thắt eo” phòng thủ như vậy, địa đạo có thể cô lập địch hoặc ngăn khí độc nếu bị tấn công, bảo vệ an toàn cho người bên trong.
Đình làng Thạch Tân đóng vai trò đặc biệt trong hệ thống địa đạo. Ngôi đình cổ hơn 300 năm tuổi này nằm ngay vị trí “yết hầu” của mạng lưới đường hầm. Thông tin từ báo Gia Lai cho biết, bên dưới nền đình là một căn hầm bí mật sử dụng làm kho lương thực, thuốc men và nơi cứu chữa thương bệnh binh trong những lúc nguy cấp.
Tương truyền, trong thời chiến đình Thạch Tân từng bị 2 xe bọc thép cảnh giới và 4 xe tăng khác của địch xích tới hòng san phẳng, nhưng kỳ lạ thay các cột trụ đình vẫn trụ vững như ý chí kiên cường của người dân Kỳ Anh. Từ hầm bí mật dưới đình, nếu tình thế nguy ngập, du kích có thể men theo đường ngầm thoát ra miệng hầm Mương Làng – một lối thoát bí mật dẫn ra bờ sông Đầm ngay trong làng.
Ngoài ra, cạnh đình còn có cây rỏi cổ thụ (loại cây gỗ lớn) mà dân quân Kỳ Anh dùng làm đài quan sát trên cao. Nhờ ẩn mình trên tán cây cao hơn 26 m này, trinh sát ta theo dõi nhất cử nhất động của địch trong vùng và kịp thời báo động xuống địa đạo khi cần. Chẳng hạn, qua tín hiệu gàu múc nước ở giếng làng, người dân trên mặt đất có thể báo cho cán bộ dưới hầm biết địch đang rút hay còn lùng sục. Những sáng kiến độc đáo ấy đã góp phần giúp địa đạo Kỳ Anh trở thành “thành đồng” vững chắc ngay giữa vùng cát tưởng chừng trống trải.
Vai trò lịch sử của kiệt tác quân sự miền Trung trong kháng chiến
Ra đời từ nhu cầu “bám đất, bám làng” trong hoàn cảnh địch bình định gắt gao, địa đạo Kỳ Anh đã trở thành căn cứ kháng chiến ngầm cực kỳ lợi hại. Nơi đây là chỗ trú ẩn an toàn cho hàng trăm người dân và cán bộ địa phương trước bom đạn và truy quét của quân đội Mỹ – chính quyền Sài Gòn.
Đồng thời, địa đạo là nơi đóng quân bí mật của lực lượng du kích xã Kỳ Anh và bộ đội chủ lực khi về ém quân tại vùng ven. Dựa vào hệ thống hầm chằng chịt, quân và dân Kỳ Anh kiên trì bám trụ ngay dưới chân địch, vừa bảo toàn lực lượng vừa chờ thời cơ phản công.
Theo Vnexpress, từ trong lòng địa đạo, du kích có thể bất ngờ xuất kích tập kích đối phương, rồi lại nhanh chóng “lặn mất” khiến địch hoang mang. Thực tế lịch sử ghi nhận từ năm 1965 đến 1975, quân và dân Kỳ Anh đã đánh hơn 1.000 trận lớn nhỏ, tiêu diệt hơn 3.700 tên địch, bắn rơi 3 máy bay và phá hủy 15 xe quân sự của đối phương trên địa bàn xã. Những con số ấn tượng ấy cho thấy địa đạo đã góp phần quan trọng giúp mảnh đất Tam Kỳ đứng vững trong mưa bom bão đạn.
Địa đạo Kỳ Anh không chỉ là mật khu phòng thủ của địa phương mà còn góp phần hỗ trợ hậu cần cho chiến trường khu vực. Do hệ thống hầm ăn thông ra nhiều hướng, đây từng là tuyến đường bí mật để vận chuyển lương thực, đạn dược từ vùng ven biển lên chiến khu miền núi Quảng Nam. Thương binh từ tiền tuyến cũng được đưa về địa đạo sơ cứu trước khi chuyển lên căn cứ an toàn ở vùng Tây.
Có thể nói, Kỳ Anh trở thành “hậu phương tại chỗ” tin cậy, ngay sát nách địch, đóng góp vào thế trận chiến tranh nhân dân rộng khắp. Chính vì tầm vóc lịch sử đó, năm 1994 xã Kỳ Anh vinh dự được Nhà nước phong tặng danh hiệu “Anh hùng Lực lượng Vũ trang Nhân dân”.
Đến năm 1997, địa đạo Kỳ Anh được xếp hạng Di tích Lịch sử cấp Quốc gia, trở thành địa chỉ đỏ giáo dục truyền thống cho thế hệ trẻ Quảng Nam.
Ngày nay, địa đạo Kỳ Anh vẫn là niềm tự hào của người dân Tam Kỳ khi nhắc về một thời hoa lửa. Địa đạo được bảo tồn, tôn tạo một phần để phục vụ tham quan du lịch, đồng thời tiếp tục là chứng tích sống động minh chứng cho ý chí quật cường của quân và dân Quảng Nam trong kháng chiến.
Trải nghiệm tham quan địa đạo Kỳ Anh hiện nay
Sau nhiều thập kỷ, phần lớn hệ thống địa đạo Kỳ Anh nguyên gốc đã bị sập lở tự nhiên hoặc hư hỏng. Hiện nay, khoảng 200 m địa đạo đã được khôi phục và gia cố vững chắc để đón khách tham quan. Du khách có thể vào cửa hầm ngay dưới nền đình Thạch Tân rồi men theo đoạn đường ngầm tối và thấp, thử cảm giác chui hầm như các chiến sĩ năm xưa. Những bóng đèn nhỏ được lắp đặt dọc lối đi, đủ để thấy rõ vách đất đỏ au và mái vòm đất sét khá kiên cố. Không khí dưới hầm hơi ẩm và thiếu sáng nhưng mát mẻ. Nhiều khách, nhất là các em nhỏ, tỏ ra thích thú khi vừa lom khom dò bước trong đường hầm hẹp, vừa tưởng tượng khung cảnh người lính giải phóng ẩn nấp ngay dưới chân quân thù.
Du khách phải cúi khom người khi di chuyển bên trong đoạn hầm hẹp của địa đạo Kỳ Anh. Địa đạo nằm ở vùng cát nên được đào xuyên vào lớp đất đá ong để tránh sụt lở.
Bên cạnh việc khám phá lòng địa đạo, du khách còn được tham quan Nhà truyền thống ngay trong khu di tích. Đây là nơi trưng bày nhiều hiện vật của quân và dân Kỳ Anh thời chiến, từ mũ sắt, vũ khí thô sơ, quần áo đến đèn dầu, bếp núc… Tất cả đều được bảo quản cẩn thận, giúp tái hiện phần nào cuộc sống và chiến đấu của thế hệ trước. Ngay tại đình Thạch Tân, khách thập phương có thể thắp hương tưởng nhớ các bậc tiền hiền và những anh hùng liệt sĩ, Mẹ Việt Nam anh hùng của quê hương được thờ phụng trang trọng bên trong đình. Khung cảnh làng quê yên bình với cây đa, giếng cổ, sân đình rêu phong tạo cho du khách cảm giác như ngược dòng thời gian về với “vùng đất lửa” năm xưa.
Đặc biệt, người thuyết minh tại điểm di tích chính là một nhân chứng lịch sử của địa phương. Chia sẻ với báo Gia Lai, ông Huỳnh Kim Ta – sinh ra và lớn lên ở thôn Thạch Tân – nhiều năm nay tình nguyện làm hướng dẫn viên kiêm quản lý địa đạo, say sưa kể lại những câu chuyện một thời oanh liệt trên quê hương mình.
Dù không được đào tạo bài bản về du lịch, ông thuyết minh rất cuốn hút và giàu cảm xúc, vừa tường thuật sự kiện vừa minh họa sinh động ngay tại chỗ. Nhờ đó, khách tham quan (đa phần là học sinh, sinh viên và các đoàn cựu chiến binh) đều dễ dàng hình dung sơ đồ địa đạo và hiểu sâu sắc “mỗi tấc đất ngầm” đã được sử dụng tài tình ra sao trong chiến tranh. Nhiều bạn trẻ khi rời địa đạo vẫn còn bồi hồi trước những hy sinh và lòng dũng cảm của lớp cha anh, được truyền cảm hứng từ chính lời kể chân thực của người đi trước.
Hiện tại, di tích địa đạo Kỳ Anh mở cửa miễn phí cho công chúng tham quan. Mỗi năm nơi đây đón khoảng 20.000 lượt khách, riêng năm 2020 giảm còn 8.000 lượt do ảnh hưởng dịch COVID-19. Du khách thường kết hợp ghé thăm địa đạo với khám phá văn hóa làng quê Tam Kỳ.
Ngay tại thôn Thạch Tân, nghề dệt chiếu cói truyền thống vẫn được duy trì từ bao đời – đây cũng chính là nghề phụ mà tổ tiên người Kỳ Anh mang theo khi khai hoang lập làng. Khách đến địa đạo vì thế có dịp xem các nghệ nhân địa phương trình diễn dệt chiếu và tìm hiểu đời sống văn hóa bản địa mộc mạc, tạo nên trải nghiệm thú vị sau hành trình “chui hầm”. Nếu may mắn, bạn còn có thể gặp gỡ vài cụ ông, cụ bà cao niên trong xã – những người từng trực tiếp tham gia đào hầm hoặc phục vụ cách mạng – để nghe họ kể lại những kỷ niệm “sống dưới cát” không thể nào quên.
Bằng tất cả giá trị lịch sử và nhân văn ấy, địa đạo Kỳ Anh ngày nay vừa là điểm tham quan hấp dẫn, vừa là “lớp học lịch sử” sinh động giáo dục thế hệ trẻ về truyền thống yêu nước ngay trên quê hương mình.
Tham khảo Vnexpress, Pháp luật Việt Nam, báo Gia Lai
